Chương 4 – Bà Blavatsky

Let me try for a moment to look at her as an outsider might have looked, if that be possible for me. Frankly, I do not think I can do that, because I love her with the deepest love, I reverence her more than anyone else, except her great Masters and mine. So perhaps I cannot look at her dispassionately from outside, but at least I am trying to do so. I have seen many strangers approach her. I will try to tell you what I have seen reflected in their faces and their minds. The first thing that strikes them all, the first thing that always struck me, was the tremendous power that she radiated. The moment one came into Madame Blavatsky’s presence, one felt that here was some one who counted—some one who could do things, emphatically one of the great ones of the world; and I think that none of us ever lost that feeling.

There were assuredly many people who disagreed with various things that she said; there were others of us who followed her enthusiastically. She was so strong a person that I have never seen anyone among the thousands who met her who was indifferent to her. Some of them absolutely hated her, but more were immensely impressed by her. Many were almost awed by her; but those who knew her best loved her with a never-failing emotion, and love her still. I have recently seen some of those who knew her well, and it does seem that in every one of them the memory of her is just as green as it is in my own heart, and we have never ceased to love her. The impression that she made was indescribable. I can well understand that some people were afraid of her. She looked straight through one; she obviously saw everything there was in one—and there are men who do not like that. I have heard her make sometimes very disconcerting revelations about those to whom she spoke.

I say that that overwhelming sense of power was the first thing that was borne in upon one; and then it is difficult to say what came next, but there was a sense of dauntless courage about her which was very refreshing, outspokenness to the verge of—one could not quite say rudeness, but she spoke out exactly what she thought and exactly what she felt; there, again, there are people who do not like that, who find it rather a shock to meet naked truth; but that was what she gave them. Prodigious force was the first impression, and perhaps courage, outspokenness, and straightforwardness were the second.

I suppose most of us have heard that she was often accused of deception by those who disliked or feared her. Enemies thought her guilty of fraud, of forgery, of all kinds of extraordinary things. Those who repeat such slanders in the present day are all people who have never seen her, and I venture to say that if any of those who talk about her now could have been in her presence for an hour they would have realized the futility of their aspersions. I can understand that certain other things might have been said against her—for example, that she rode a little roughshod over people’s prejudices sometimes; perhaps it is a good thing for people to have their prejudices exposed occasionally; but to accuse her of forgery or deception was utter folly to any of us who knew her. It was even said that she was a Russian spy. (There was a great scare at the time that Russia had designs on India.) If there ever was on this earth a person who was absolutely unsuited for the work of a spy, that person was Madame Blavatsky. She could not have kept up the necessary deception for ten minutes; she would have given it all away by her almost savage outspokenness. The very idea of deception of any sort in connection with Madame Blavatsky is unthinkable to anyone who knew her, who had lived in the same house with her, and knew how she spoke straight out exactly what she thought and felt. Her absolute genuineness was one of the most prominent features of her marvellously complex character.

I think the next thing which must have impressed the outsider was the brilliance of her intellect. She was without exception the finest conversationalist that I have ever met—and I have seen many. She had the most wonderful gift for repartee; she had it almost to excess, perhaps. She was full, too, of knowledge on all sorts of out-of-the-way subjects; I mean subjects more or less connected with our line of thought—but then it is difficult to realize how very wide is the range of thought which we include under the head of Theosophy. It involves knowing something at any rate along quite a large number of totally different lines. Madame Blavatsky had that knowledge. Whatever might turn up in the course of conversation, Madame Blavatsky always had something to say about it, and it was always something distinctly out of the common.

Whatever else she may have been, she was never commonplace. She always had something new, striking, interesting, unusual to tell us. She had travelled widely, chiefly in little-known parts of the world, and she remembered everything, apparently, even the slightest incident that ever occurred to her. She was full of all kinds of sparkling anecdotes, a wonderful raconteuse, one who could tell her story well and make her point effective. She was a remarkable person in that respect, as in so many others.

Soon, with a little more intimate talk, one encountered the great central pivot of her life—her intense devotion to her Master. She spoke of Him with a reverence that was beautiful—all the more beautiful from the fact that one could not describe Madame Blavatsky as exactly of a reverent nature. On the contrary, she always saw the humorous side of anything and everything. Apart from this one great central fact, she would sometimes make a joke about things that some of us would have considered sacred; but that was because her utter straight-forwardness made her detest anything in the nature of a sham or pretence, and there is a great deal of what passes for reverence which is really only empty-mindedness, though well akin perhaps to respectability.

What she called bourgeois respectability was rather in the nature of a red rag to Madame Blavatsky, because often there is so much hypocrisy in the keeping up of outer appearances while inside there are thoughts and feelings which are not respectable at all. In such cases she tore away the veil and exposed the things underneath, which did not please the unfortunate victim; because of that characteristic one would not have called her a reverential person. But the moment she spoke of her Master her voice fell into a tone of loving awe, and one could see that her feeling towards Him was the very life of her. Her utter trust in Him, and her love and reverence for Him, by contrast with the fact that she was not ordinarily reverent, were very beautiful to see.

I think those were the most prominent facts that a stranger would have seen in her. Our younger members, when they grow up and have read her books and realized a little of what we owe her, may quote her and say what a wonderful person she was; and then, quite possibly, they may meet people who will tell them that she was exposed, and was found to have acted fraudulently. Let them ask such slanderers:

“Did you know her?”

“O no”, they will reply, “of course I did not.”

You who have read this can rejoin:

“I have read an account written by one who did know her, who knew her exceedingly well; and he said that all such stories were absolutely and utterly untrue—that it was quite impossible that she could have performed any of those fraudulent actions; she could not have deceived people in the way that was stated.”

I could give you many instances in which she was accused of deception, and I can tell you exactly what it was that really happened, and can assure you that there was no fraud whatever in the matter. That much I do know for myself. You may hear much of a certain report made by a Commissioner of the Society for Psychical Research, who went out to India to investigate her case. If anyone quotes that to you, you can tell them that I, who am still living, was in Adyar when that young man (a very conceited young man he was, I am sorry to say), came out to make his report, and I can tell you certain things about that report which show how unreliable it was, though I am sure that he was honest in his intention. I am told that many years later he acknowledged to our present President that if he had known as much about psychic matters in 1884 as he knew at the time of speaking, his report would have been very different.

He decided against H. P. B. in regard to the letters which came from the Masters, saying that she had written them herself. I have myself received such letters when she was thousands of miles away. I have seen them come in her presence, and I have seen them come when she was far away, and I know by irrefutable evidence that she did not write those letters. I tell you this because I think it is valuable for you to be able to say that you have seen or known of someone who is willing to bear personal testimony that there was no fraud about such things. The testimony of one eye-witness outweighs the prejudice of many people who, not being present, hear these things only at third or thirteenth hand.

Remember that, humanly speaking, without Madame Blavatsky there would have been no Theosophical Society, there would have been no presentation of all this glorious teaching to the people of the West. Perhaps there I am saying a little more than I should, because the Great Ones who stand behind made simultaneous efforts through two channels, Madame Blavatsky being one, and Dr. Anna Kingsford the other. I knew both of them. I can only say that while Dr. Kingsford’s presentation was wonderful and interesting, it has not made much impression, has not taken hold of the world to any appreciable extent; whereas the existence of the Theosophical Society shows what Madame Blavatsky’s presentation did.

Even the Theosophical Society shows only a small part of her work; for, for every member of this Society there may well be ten, twelve, or twenty non-members who have read the books and acquired much Theosophical knowledge. So her teaching has spread out of all proportion to the size of her Society. That is what Madame Blavatsky has done for us, and for the world, and for that we owe her our love and our gratitude. She told us always:

“These are the facts; but do not believe them because I say so. Use your own reason and common-sense; give life to the teaching, and prove it for yourselves. Don’t carp or grumble or criticize; work.”

We who accepted her challenge, we who followed her advice, soon found that her statements were justified, that her teachings were true. So to you, her followers of the present day, I would say: “Go you, and do likewise.”

See to it, all of you, that we never forget her—that on White Lotus Day every year, as she desired, we commemorate the occasion. She did not ask that anyone should speak of her, though our love and reverence lead us always to do that. She did not even ask that her own books should be read; but she did ask that something should be read from the Bhagavad-Gita and from The Light of Asia, and that is always done in every Theosophical Lodge unto this day, and I hope that it always will be, and that we shall never allow the memory of our Founder to pass from our minds. I should like you to realize the fact, and to keep it ever in your minds, that all that we have and all that we have learnt, through whatever form it may now be coming to us, we really owe to Madame Blavatsky.

Tôi xin nhất thời quan sát bà như một kẻ bàng quan nếu có thể được. Nói thành thực ra thì tôi chẳng nghĩ mình có thể làm được như vậy, vì tôi yêu thương bà một cách sâu sắc nhất và kính trọng bà hơn bất cứ ai khác ngoài các Chơn sư vĩ đại của bà và của tôi. Như vậy có lẽ tôi không thể quan sát bà một cách vô tư từ bên ngoài, nhưng ít ra tôi cũng cố gắng làm như thế. Tôi đã thấy có nhiều người lạ xáp vô bà, tôi sẽ cố gắng nói cho các bạn biết tôi đã nhìn thấy điều gì được phản ánh trên khuôn mặt và trong tâm trí họ. Điều đầu tiên gây ấn tượng cho tất cả những người này cũng như luôn luôn gây ấn tượng cho tôi, đó là quyền năng ghê gớm mà bà tỏa ra. Cái lúc người ta đến thấy mặt bà Blavatsky thì người ta cảm nhận được rằng đây là một người nào đó mà người ta trông cậy được, một người nào đó có thể làm việc được, đặc biệt là một trong những vĩ nhân trên thế giới, và tôi thiết tưởng rằng không ai trong chúng tôi lại không cảm nhận như vậy.

Chắc chắn có nhiều người không đồng ý với nhiều điều mà bà nói; có những người khác trong chúng tôi lại nhiệt thành đi theo bà. Bà là người có cá tính mạnh mẽ đến nỗi tôi chưa bao giờ thấy ai trong số hàng ngàn người đã gặp thấy bà mà lại thờ ơ với bà. Một số người ghét cay ghét đắng bà, nhưng nhiều người hơn nữa chịu ấn tượng sâu sắc của bà. Nhiều người hầu như nễ sợ bà, nhưng những người biết bà nhiều nhất lại yêu thương bà với một xúc động không bao giờ phai nhạt và còn yêu thương bà mãi mãi. Mới gần đây tôi có thấy một số người biết rõ bà H. P . BLAVATSKY và dường như nơi mỗi người ấy ký ức về bà vẫn còn tươi thắm như ký ức trong tâm hồn chính tôi, và chúng tôi chưa bao giờ ngừng yêu thương bà. Cái ấn tượng mà bà tạo ra thật là khôn tả. Tôi có thể hiểu rõ là một số người sợ bà, bà nhìn người suốt qua người ta, hiển nhiên là bà thấy rõ mọi điều có nơi người ta—và có lẽ những người không thích như vậy. Tôi đã từng nghe bà thỉnh thoảng lại tiết lộ các điều gây lúng túng về những người mà bà tiếp chuyện.

Tôi có bảo rằng cái cảm thức quyền lực áp đảo là điều đầu tiên mà người ta cảm nhận được; thế rồi thật khó nói kế tiếp là cái gì nhưng có một cảm thức về lòng dũng cảm không nao núng khi bà đã nói huỵch toẹt ra một cách mới mẻ thẳng thắn—người ta không thể nói như vậy là lỗ mãn, nhưng bà nói ra đúng cái điều mà bà nghĩ và đúng cái điều mà bà cảm nhận; lại nữa có những người không thích như vậy, họ thấy mình khá bị sốc khi phải đụng đầu vào sự thật trần trụi, nhưng đó chính là điều mà bà tặng cho họ. Ấn tượng đầu tiên là sức mạnh cuồn cuộn chảy ra và có lẽ là lòng dũng cảm, việc nói bộc trực, sự thẳng thắn là ấn tượng thứ nhì.

Tôi giả định rằng hầu hết chúng ta đã nghe nói là bà thường bị kết tội lừa đảo bởi những kẻ không thích hoặc sợ bà, kẻ thù nghĩ rằng bà phạm tội lừa đảo, giả mạo và đủ thứ chuyện phi thường. Ngày nay những kẻ lập lại lời nói xấu đó đều là những người chưa bao giờ thấy bà và tôi dám bảo rằng nếu bất kỳ kẻ nào giờ đây nói tới bà mà có dịp gặp mặt bà trong một tiếng đồng hồ thì họ ắt vỡ lẽ ra được sự tào lao trong lời phỉ báng của mình.Tôi có thể hiểu được việc người ta đã nói chống lại bà về một số chuyện khác, chẳng hạn như đôi khi bà không đếm xỉa gì tới thành kiến của người khác, có lẽ thỉnh thoảng cũng là điều tốt cho thiên hạ khi thấy người ta lật tẩy thành kiến của mình, nhưng buộc tội bà là lừa đảo hoặc giả mạo thì hoàn toàn điên rồ đối với bất kỳ người nào trong chúng tôi đã từng biết bà. Thậm chí người ta còn bảo rằng bà là một gián điệp của Nga (thời đó người ta rất sợ Nga âm mưu gì đó ở Ấn Độ). Nếu trên trần thế này mà có một người nào đó hoàn toàn không thích hợp với việc làm gián điệp thì người ấy chính là bà Blavatsky. Bà không thể giữ bí mật được sự lừa gạt cần thiết chỉ trong vòng 10 phút, bà luôn luôn để lộ nó ra bởi cái sự ăn nói bộc trực hầu như man dại này của mình. Bất cứ ai từng biết bà và đã từng sống chung nhà với bà đều không thể nghĩ tới cái ý tưởng lừa gạt thuộc bất cứ kiểu gì liên quan tới bà Blavatsky, vì họ đã biết rõ bà nói huỵch toẹt ra chính cái điều mà bà nghĩ và cảm nhận. Sự tuyệt đối chân thực của bà là một trong những đặc điểm nổi bật nhất của cái tính tình kỳ diệu phức tạp của bà.

Tôi nghĩ điều kế tiếp gây ấn tượng cho kẻ bàng quan đó là cái trí bà rất sắc sảo. Không có ngoại lệ nào, bà là người đàm đạo thú vị nhất mà tôi đã từng gặp và tôi đã gặp nhiều người rồi. Bà có cái năng khiếu đối đáp kỳ lạ nhất, có lẽ bà quá thừa cái năng khiếu ấy. Bà cũng có quá nhiều kiến thức về đủ thứ đề tài ngoài luồng—ở đây tôi ngụ ý những đề tài ít nhiều liên quan tới đường lối tư tưởng của chúng ta—nhưng thế thì cũng khó vỡ lẽ ra được cái phạm vi tư tưởng mà chúng ta bao trùm trong tựa đề Thông Thiên Học rộng lớn đến cỡ nào. Dù sao đi nữa thì điều này cũng liên quan tới việc biết một điều gì đó hoàn toàn theo một số lớn những đường lối khác hẳn. Bà Blavatsky có chính cái kiến thức ấy.

Cho dù cuộc đàm đạo xoay chuyển theo đường lối nào đi chăng nữa thì bà Blavatsky luôn luôn có một điều gì đó để nói về chuyện ấy và đó luôn luôn là một điều gì đấy rõ rệt không thông thường. Cho dù bà có ra sao đi chăng nữa thì bà cũng chẳng bao giờ giống như bình thường. Bà luôn luôn có một điều gì đó mới mẻ, nổi bật, thú vị, không bình thường để kể cho chúng tôi. Bà đã đi du hành khắp thế giới chủ yếu ở những nơi trên thế giới ít ai biết tới, và bà nhớ mọi thứ, xét theo biểu kiến, ngay cả những diễn biến nhỏ nhất đã từng xảy ra cho bà. Bà có đủ loại giai thoại huy hoàng, bà là một người kể chuyện kỳ diệu có thể kể chuyện đời mình rất hay và nêu rõ quan điểm của mình. Xét về phương diện ấy cũng như biết bao nhiêu phương diện khác, bà là một người đáng chú ý. Chẳng bao lâu sau, chỉ cần trò chuyện thân mật một chút nữa người ta cũng đụng phải cái trục lớn trung tâm trong cuộc đời bà là lòng tận tụy sùng tín nhiệt thành đối với Sư phụ. Bà nói về Ngài với một sự tôn kính thật đẹp đẽ—lại càng đẹp hơn do sự kiện người ta không thể mô tả bà Blavatsky chính xác là có bản chất kính cẩn. Ngược lại, bà luôn luôn nhìn thấy khía cạnh hài hước của bất cứ điều gì và mọi thứ. Ngoài cái sự kiện lớn trung tâm ấy ra đôi khi bà đùa giỡn về một số những điều mà một số chúng tôi coi là linh thiêng; nhưng đó là vì bà cực kỳ thắng thắn khiến cho bà rất ghét bất cứ điều gì có bản chất vờ vịt và có nhiều điều được người ta tôn kính thì thực ra chỉ là rỗng tuếch, mặc dù có vẻ tương cận với sự khả kính.

Cái bà gọi là sự khả kính tư sản, nói cho đúng hơn có bản chất vô giá trị đối với bà Blavatsky, bởi vì thường thường có quá nhiều sự đạo đức giả trong việc duy trì thể diện còn bên trong có những tư tưởng và xúc cảm chẳng khả kính chút nào hết. Trong những trường hợp như thế, bà bèn xé toạc bức màn che, lột trần sự thật ở bên dưới làm cho nạn nhân khốn khổ, không được hài lòng, vì đặc trưng ấy người ta không thể gọi bà là người kính cẩn. Nhưng cái lúc bà nói về Sư phụ mình thì giống như bà chuyển sang cung bậc nễ sợ yêu thương và người ta có thể thấy rằng tình cảm của bà đối với Ngài chính là cuộc sống của bà đối với Ngài. Việc bà hoàn toàn tin cậy Ngài, yêu thương và kính trọng Ngài tương phản với sự kiện bà thông thường không biết tôn kính cái gì, ắt là một sự kiện rất đẹp mà ta chứng kiến.

Tôi thiết tưởng đây là những sự kiện nổi bật nhất mà một người xa lạ ắt nhìn thấy nơi bà. Các hội viên còn trẻ khi lớn lên mà đọc sách của bà và vỡ lẽ ra một chút công ơn của bà đối với chúng ta thì những hội viên ấy có thể trích dẫn bà và bảo rằng bà là một người kỳ diệu xiết bao. Thế rồi rất có thể họ gặp những người bảo họ rằng bà đã bị lật tẩy và bị phát hiện là hành động lừa đảo. Mong sao những hội viên ấy sẽ hỏi kẻ nói xấu: “Bạn có biết bà không?” Họ ắt trả lời: “Ồ không, dĩ nhiên tôi không biết”. Những người nào có đọc bài này có thể đối đáp lại như sau: “Tôi đã đọc một bài tường trình do một người có biết bà rất nhiều; ông ấy bảo rằng mọi chuyện bịa đặt đó hoàn toàn không đúng sự thật—bà hoàn toàn không thể thực thi bất cứ hành động lừa đảo nào, bà không thể lừa gạt người ta theo cái cách thức được mô tả”.

Tôi có thể cung cấp cho bạn nhiều ví dụ trong đó bà bị buộc tội là lừa gạt, và tôi có thể nói chính xác với bạn điều gì đã thực sự xảy ra và tôi có thể đoan chắc với bạn rằng trong vấn đề đó tuyệt nhiên không có sự lừa đảo. Bản thân tôi có biết nhiều chuyện. Bạn có thể nghe nói nhiều về một phúc trình nào đó của một Ủy viên trong Hội Khảo cứu Tâm linh, ông ta đi sang tận Ấn Độ để khảo cứu về trường hợp của bà. Nếu có ai trích dẫn điều này cho bạn thì bạn có thể bảo họ rằng tôi vẫn đang còn sống, lúc đó tôi ở Adyar khi cái người thanh niên ấy (tôi lấy làm tiếc mà bảo rằng y là một thanh niên rất kiêu ngạo) đến Ấn Độ để phúc trình và tôi có thể nói với bạn một vài điều về bản phúc trình ấy cho thấy nó không đáng tin cậy đến chừng nào, mặc dù tôi tin chắc rằng y có ý định trung thực. Tôi được biết rằng nhiều năm sau này, y công nhận với bà Hội trưởng của chúng ta hiện nay là nếu y đã biết nhiều về vấn đề tâm linh vào năm 1884 như y đã biết vào lúc phát biểu ý kiến thì bản phúc trình của y ắt đã khác hẳn.

Y dứt khoát chống lại H. P. B. ở chỗ những bức thư xuất phát từ các Chơn sư, khi y bảo rằng chính bà đã viết ra những bức thư ấy. Bản thân tôi có nhận được những bức thư như thế khi bà ở cách xa hàng ngàn dặm. Tôi đã chứng kiến chúng xuất hiện khi bà có mặt và cũng đã nhìn thấy chúng xuất hiện khi bà ở nghìn trùng xa cách, và tôi biết qua bằng chứng không thể bác bỏ được rằng bà không viết ra những bức thư ấy. Tôi nói ra điều này vì tôi thiết tưởng thật có giá trị khi bạn có thể bảo rằng bạn đã tiếp kiến và biết một người nào đó sẵn sàng chứng nhận bằng cá nhân là không có sự lừa đảo về những điều như thế, chứng nhận của một nhân chứng đã tận mắt chứng kiến ắt có giá trị hơn thành kiến của nhiều người vốn không có mặt mà chỉ nghe những chuyện ấy qua lời người thứ ba hoặc thứ mười ba Nên nhớ rằng nói về mặt con người thì nếu không có bà Blavatsky ắt không có Hội Thông Thiên Học, không có sự trình bày đủ mọi giáo huấn huy hoàng cho dân chúng ở Âu Mỹ. Có lẽ tôi phải nói một chút nhiều hơn lẽ ra nên nói, bởi vì các Đấng Cao Cả đứng đằng sau, cùng một lúc nỗ lực qua hai kênh tiếp dẫn, một là bà Blavatsky và hai là Tiến sĩ Anna Kingsford. Tôi biết cả hai người này, tôi chỉ có thể nói rằng trong khi cách trình bày của Tiến sĩ Kingsford thật là kỳ diệu và thú vị thì nó không gây nhiều ấn tượng, không nắm bắt được thế giới trong một chừng mực đáng kể nào đấy. Còn sự tồn tại của Hội Thông Thiên Học cho thấy rằng cách trình bày của bà Blavatsky đạt được mục đích nêu trên.

Ngay cả Hội Thông Thiên Học cũng chỉ trình bày một phần nhỏ trong công trình của bà; ấy là vì đối với mọi hội viên thì lại có thể có mươi hoặc mười hai người không phải hội viên cũng đã đọc sách của bà và thu thập được nhiều kiến thức Thông Thiên Học. Như vậy giáo huấn của bà đã vượt ra ngoài qui mô của Hội Thông Thiên Học. Đó là điều mà bà Blavatsky đã làm cho chúng ta, vì vậy ta biết ơn bà bằng tình thương yêu và sự tưởng nhớ ân đức. Bà luôn luôn bảo cho ta biết rằng:

“Đây là những sự kiện, nhưng đừng tin chúng bởi vì tôi nói như thế. Hãy sử dụng lý trí và cảm thức phân biệt phải trái thông thường của mình, hãy khiến cho giáo huấn được sống động và tự mình chứng tỏ được nó. Đừng bới móc, cằn nhằn hoặc chỉ trích mà hãy làm việc”.

Chúng tôi chấp nhận thách đố của bà, nghe theo lời khuyên của bà thì chẳng bao lâu thấy rằng những phát biểu của bà được chứng minh và giáo huấn của bà là đúng thật. Vì vậy đối với các bạn, là những kẻ đi theo bà hiện nay, thì tôi xin bảo rằng: “Hãy đi và làm giống như vậy”. Tất cả các bạn phải biết chắc rằng chúng tôi chẳng bao giờ quên bà, hàng năm vào Ngày Hoa Sen Trắng, thể theo nguyện vọng của bà chúng tôi làm lễ tưởng niệm bà. Bà không yêu cầu bất cứ ai nói về bà, mặc dù tình thương và sự tôn kính của chúng tôi luôn luôn khiến chúng tôi làm như thế. Thậm chí bà cũng không yêu cầu người ta đọc sách của bà nhưng mà yêu cầu người ta đọc một điều gì đó trong Chí Tôn Ca và Ánh Đạo Phương Đông. Mãi tới nay điều này luôn luôn được thực hiện trong mọi Chi bộ Thông Thiên Học và tôi hi vọng rằng nó luôn luôn như thế và chúng ta sẽ chẳng bao giờ để cho ký ức về người Sáng lập mờ nhạt đi trong tâm trí của ta. Tôi muốn bạn vỡ lẽ ra sự thật ấy và luôn luôn nhớ kỹ nó là mọi điều mà chúng ta có và đã học hỏi được dưới bất cứ hình thức nào có thể đến với chúng ta hiện nay thì đó thật sự là do công ơn của bà Blavatsky.